Akdeniz

Dünyanın en büyük iç denizi. Avrupa ile Afrika arasında  kabaca batı-doğu doğrultusunda uzanan, doğu yanında Asya kıtasına dayanan Akdeniz’in uzunluğu yaklaşık 4 025 km, ortalama genişliği 505 km, yüz ölçümü yaklaşık 2 970 000 km²’dir. Bu büyük iç deniz, batı yönünde Cebelitarık boğazı aracılığıyla, Atlas okyanusuna bağlanır;  güneydoğuda da Süveyş kanalı aracılığıyla  Kızıldeniz’le birleşir.  Yeryüzünde karalar arasına böylesine uzun sokulan başka bir deniz yoktur. Zaten bu özelliği nedeniyle batı dillerinde bu denize verilen ad “karalar arasındaki deniz” anlamını taşır

[Fransızca: Mediterranee, İngilizce: Mediterranean Sea, Almanca: Mittellandisches Meer].

Çevresindeki ülkeler, saatin tersi yönünde şunlardır;  Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Mısır, İsrail, Lübnan, Suriye, Türkiye, Yunanistan, Arnavutluk, Slovenya, Hırvatistan, Bosna-Hersek, İtalya, Monako, Fransa, İspanya, [Yugoslavya’nın dağılması sürecindeki bazı küçük ülkeler].

Akdeniz‘in batı-doğu doğrultusundaki uzunluğunun fazlalığına karşılık, genişliği azdır; Cenova körfezi ile Tunus kıyıları arasındaki  805 km’lik  genişliği, Matapan burnu meridyeni üstünde 400 km’ye iner; Sicilya-Tunus  arasındaki kesim, Akdeniz’in en çok darlaştığı kesimdir. Bu dar kesimin doğusunda kalan bölüme Doğu Akdeniz havzası, batısında kalan bölüme de Batı Akdeniz havzası adları verilir. Akdeniz‘in asıl geniş ve sürekli alanı, Tunus ile Suriye arasında uzanan doğu kesimidir;  geri kalan kesimleri, aralarında kara parçaları, yarımadalar ve adalar bulunan ayrı ayrı çöküntü havzalarıdır. Bu yüzden, söz konusu ayrı ayrı kesimlere farklı adlar verilmektedir; Fas ile İspanya arasında kalan kesimine İber denizi ya da Betik denizi, İspanya kıyıları ile Korsika-Sardinya-Korsika arasındaki kesimine Tirren denizi, İtalya ile Balkan yarım adası  arasındaki kesimine Adriya denizi, İtalya-Sicilya-Yunanistan arasındaki kesimine İon denizi, Yunanistan ile Anadolu kıyıları arasındaki kesimine Ege denizi, Çanakkale ve İstanbul boğazları arasında kalan kesimine Marmara denizi, Rusya-Bulgaristan arasındaki kesimine Karadeniz, Rusya toprakları arasına bir körfez gibi sokulan kesime Azak denizi. Görüldüğü gibi, geniş anlamda Akdeniz, bir çok bakımdan birbirinden farklı kenar ve iç denizlerden büyük bir karmaşadır. Yukarda dar anlamda Akdeniz için verilmiş 3 805 km’lik uzunluk, geniş anlamda Akdeniz göz önünde tutulduğunda 4 300 km’ye [Cebelitarık boğazından Karadeniz’in doğu ucuna kadar  olan uzaklık] çıkar.

Akdeniz‘in dikkat çekici özelliklerinden biri, derin bir deniz olmasıdır. 3 ooo m’yi, hatta doğu havzasında 4 000 m’yi geçen bir çok çukur vardır. Bir başka deyişle, Doğu Akdeniz havzası, Batı Akdeniz havzasından daha derindir.

Doğu Akdeniz havzasının Tunus kıyılarına rastlayan kesiminde, derinlik nispeten azdır. Geniş bir “kıta sahanlığı”nın bulunduğu bu kesimden doğuya doğru, derinlik hızla artar. Doğu Akdeniz havzası, topografya bakımından  yalın bir çanak özelliğinde değildir; denizaltı oldukça engebelidir. Küçük havzalar, grabenler, denizaltı dorukları, deniz dibi yaylası özelliğinde geniş çıkıntılar birbirini izler. Özellikle Mora yarım adasının batı ve güneyinde, dibi çok engebelidir. Bir çok küçük çukur ve doruğun sıralandığı bu kesimde, aynı zamanda bütün Akdeniz havzasının en derin, çukuru da yer alır; Mora yarım adasının  güney batısında 5 121 m.

D0ğu Akdeniz havzasında  kıta sahanlığı [self] çok az yer tutar. Özellikle Türkiye kıyıları ile Suriye, Lübnan ve İsrail kıyıları önlerinde, kıta sahanlığı çok dardır ve kıyının biraz ilerisinde derin çukurlara rastlanır. Sözgelimi, Türkiye’nin Akdeniz kıyılarında, Teke yöresi kenarında, çok dar bir kıta sahanlığı alanından derin bir çukura geçilir. Bu kesimin en derin yeri, Rodos adasının doğusunda bulunan 4 353 metrelik çukurdur. Teke yöresinin tam güneyinde de, dik bir eğimle apansızın 2 950 m  derinliğinde bir çukura inilir. Adı geçen yörenin doğusunda bulunan Antalya körfezinde, en derin yeri 2 615 metre olan küçük bir havza yer alır. Daha doğuda,  Kıbrıs adasını taşıyan büyük bir çıkıntı dikkati çeker.  Kıbrıs adası, kuzeyindeki ve doğusundaki  kara alanlarına  yakın olmakla birlikte, onlardan önemli derinliklerle ayrılmıştır. Kıbrıs adasının kıta sahanlığı son derece dar, önündeki kıta yamacı da oldukça sarptır.

Batı Akdeniz havzası kabaca üçgen biçimindedir. Üçgenin tepesini Cenova körfezi, tabanınıysa Afrika kıyıları ile sicilya adasının kuzey kıyıları oluşturur.  Fransa’ya bağlı olan Korsika adası ile İtalya’ya bağlı sardinya adası, üçgenin yüksekliğini belli eder biçimde Afrika ile Cenova  körfezi arasında uzanırlar. Gerçekte bir eşik üstünde bulunan bu iki ada, Batı Akdeniz havzasını iki kesime ayırır;  Doğuda Tirren denizi; batıda Balear denizi.

Tirren denizi havzasında derinliği 200 m’yi aşan alanlar  geniş yer tutar. Yer yer 3 500 m’yi aşan derinliklere de rastlanır; en çukur yeri 3 838 metredir.

Batı Akdeniz havzasında, Tirren denizi çevresinde yanardağ kökenli adalar ve yanardağ etkinlikleri de dikkati çeker. Kuzeyde Toscana adaları, doğuda İschia adası, güneyde Lipari adaları grubu [küçük ama ünlü Stromboli adası da bu gruptadır] ile Sicilya’daki Etna yanardağı, bu havzanın çevresine özellik kazandırırlar.

Balear denizi havzasında  2 ooo  m izobat eğrisi [eş derinlik eğrisi], Afrika kıyılarına, kuzeyde de Cenova kıyılarına çok yaklaşmıştır. Bu duruma göre, Balear denizi havzası, Afrika ve Avrupa kıyıları ile Korsika-Sardinya arasında geniş ve derin bir çukur oluşturur [en derin yeri  3 420 m].

Balear havzasının batı kesiminde Afrika ile İspanya arasında kara kütlelerinin birbirine iyice yaklaşmasıyla Akdeniz sona erer. Burada, Akdeniz ile Atlas okyanusunu birbirine bağlayan Cebelitarık boğazı yer alır. Boğaz, Akdeniz tarafında Avrupa ve Almina burunları arasında başlar; Atlas okyanusu tarafında Trafalgar ve  Spartel burunları arasında sona erer.

Uzunluğu 60 km, en dar yeri yaklaşık 15 km olan Cebelitarık boğazının tabanı oldukça engebelidir. Ama denizaltı topoğrafyasının temelini, doğu-batı doğrultusunda uzanan bir kanal oluşturur. Kanalın orta bölümünde derinlik daha azdır [350 m dolayında].  Bu bölümün iki yanında derinlikler artarak 500 m’yi biraz geçer.

 İklim ve Tuz oranı

Akdeniz’in sularında tuzluluk oranı yüksektir. Özellikle Doğu Akdeniz, en tuzlu denizler arasında yer alır. Doğu Akdeniz’in en doğusunda, Kıbrıs’ın güneyinde, Kıbrıs ile Mısır arasındaki kesimde tuzluluk oranı binde 39 u da aşar. Bu tuzluluğun başlıca nedeni, Doğu Akdeniz’e dökülen akarsuların azlığı ve buharlaşmanın fazlalığıdır. Bu etmenlerin yanı sıra, Akdeniz’in doğu kesiminde, yağış koşulları da batıya oranla elverişsizdir. Ayrıca, Atlas okyanusundan gelen az tuzlu  yüzey suları da  doğu ile batı arasında ki tuzluluk farkında önemli rol oynar. Cebelitarık boğazı yakınlarında, yüzeyde tuzluluk binde 36 dolayındadır.

Akdeniz’de sıcaklık koşulları açısından da, tuzlulukta olduğu gibi, batıdan doğuya doğru geldikçe yüzey sularının ortalama sıcaklığında bir artış görülür. Şubat ayı ortalama sıcaklığı denizin batı tarafında ki yüzey sularında ortalama 13-14 °C olduğu halde, denizin doğu tarafında bu değer 17 °C’ı biraz geçer. Ağustos ayındaysa, batı kesiminde ortalama 23°C dolayında olan yüzey suyu sıcaklığı, Doğu Akdeniz’de 25-28 °C dolayındadır. Kış mevsiminde Akdeniz sularının en soğuk olduğu kesim, Cenova körfezidir.  Ayrıca, kara iklimi etkisinde bulunan Adriya denizinde de kış mevsiminde sular iyice soğumaktadır. Anadolu’nun Akdeniz kıyılarında Şubat ayında yüzey sularının ortalama sıcaklığı, Fethiye ve Anamur arasında 15 °C daha  doğuda 16 °C’tır. Ağustos ayındaysa sıcaklık batıda 26 °C, doğuda 28°C’tır. Akdeniz’de derinliğe doğru sıcaklık değişmeleri, üst düzeyde 300 m kalınlığında bir su tabakasında görülür; daha derinlerde sıcaklık 13 °C olarak, yaz ve kış değişmeden kalır.

Gelgit ve Akıntılar

Akdeniz’de gelgit hareketleri önemli değildir. genellikle 20-30 cm dolayında yüzey değişmeleri görülür. Yalnız, kural dışı  bir durum olarak Tunus’un doğusunda 1 m, Gabes körfezinde 2 m dolaylarında düzey değişmelerine rastlanır. Düzey değişmeleri Doğu Akdeniz’de Port Sait dolaylarında ve Beyrut’ta 40 cm daha kuzeyde, Trablus kıyılarında 50 cm kadardır. Anadolu’nun güney kıyılarında da aşağı-yukarı bu değerlerde düzey değişmeleri görülebilir.

Akdeniz’deki  akıntı sistemi oldukça yalındır. Gerek  Batı Akdeniz’in, gerek Doğu Akdeniz’in güney kıyılarını izleyerek doğuya doğru giden büyük bir yüzey akıntısı vardır. Bu akıntıdan Cezayir açıklarında ayrılan bir kol, kuzeye yönelerek, Fransa kıyılarına kadar uzanır. Güney akıntısından Tunus açıklarında da bir kol ayrılıp, Sicilya adasının kuzeyinden Batı İtalya kıyılarına geçer ve  kıyıların biçimine uygun olarak Cenova ve Lion körfezlerinin güneyinden İspanya kıyılarına ulaşır. Sonra Cebelitarık boğazına yönelmeyerek, Balear adalarının güneyinde asıl akıntıya karışır.

Akdeniz’de Türkiye kıyıları boyunca batıya doğru hareket eden bir akıntı vardır. Bunun kökeni büyük güney akıntısıdır. Tunus, Libya ve Mısır kıyılarını izleyerek doğuya giden akıntı, kıyının biçimine uyarak kuzeye döner; İsrail, Lübnan ve Suriye kıyıları boyunca ilerler;  Kıbrıs adası ile İskendurun körfezi arasından geçer ve batıya yönelir. Bu akıntı Ege denizine de girerek, Batı Anadolu kıyıları boyunca Çanakkale boğazına doğru ilerler.