Baraj nedir

Atatürk barajı

Baraj, akarsu yatağına  enine yerleştirilmiş her türlü yapay engel. Sulama amacıyla kurulan ilk barajlardan sonra,  suyla çalışan makinelerle  ya da değirmenlerle ırmak sularının enerjisinden yararlanılmaya başlanmış, akarsu ulaşımının gelişmesi,  ırmaklar üstünde düzenleme  barajlarının  kurulmasına yol açmış  ve  her baraja  bir ya da bir kaç alavere havuzu eklenmiştir. XX. yy’da  da, ırmakların, çayların  ve gelgit  olayının  potansiyel enerjisini  elektrik  enerjisine dönüştürmeye yönelik  çok sayıda  hidroelektrik  baraj yapılmıştır.

Barajlar,   kurulan engelin  bütünüyle hareketsiz  ya da   belli bir ölçüde hareketli olmasına  göre ikiye ayrılır; Sabit baraj (ya da sabit bağlama). Yüksek ve orta vadilerde sabit barajlar, gölcük  ya da baraj gölü (gölet de denir)  denilen  büyük hacimli  depolar  ya da alavere  havuzu adı verilen  daha küçük  hacimli depolar  oluşturmaya yarar.  Ovalarda, genellikle  hem enerji üretimine, hem de ulaşım kanallarını  derinleştirmeye  yarayan  barajlar kurulur.

Sabit Barajlar:

Eskiden taştan örme  bir duvardan oluşan bu barajlar,  günümüzde beton, taş dolgu  ya da toprak dolgu yapılar  halinde kurulmaktadır.  Çok çeşitli tipleri olan  beton barajlar çeşitli sınıflara ayrılabilir.

Ağırlık Barajları:  Suyun basıncını, yalnızca kütleleriyle karşılarlar ve temelleri ile yükseklikleri aşağı yukarı aynı genişliktedir.

Kemer Barajlar:  Suyun itme gücüne biçimleriyle direnip, bu  gücü vadinin iki yamacına iletirler.  Dolayısıyla, derinliklerine göre dar olan vadiler için elverişlidirler.  Dayanma noktaları sağlam olduğunda, en güvenli barajlar sayılırlar.

Payandalı Barajlar: Bir vadi, kemer baraj kurulamayacak kadar geniş olursa  kurulan düzenli aralıklarla yerleştirilmiş payandalara dayanan geçirimsiz bir perde oluştururlar. Geçirimsiz perdeye genellikle,  ırmağın akış yönünde büyük eğim verilir; böylece suyun itme gücü, barajın toprağa  oturmasını sağlar. Dolayısıyla, yapının hafifliği,  tuttuğu suyun ağırlığıyla dengelenir.

Kaya Dolgu Barajlar:  Yapı malzemeleri betonla bağlanmamış ağırlık barajlarıdır;  dolayısıyla geçirimsiz değillerdir ve suya  dokunma  yüzeylerinde  geçirimsiz bir örtü bulunması  gerekir; günümüzde söz konusu örtü, bütümlü ürünlerle oluşturulur.  Kaya dolgu barajlar  yer sarsıntılarına  oldukça dayanıklı oldukları için de,  baraj alt  kesiminin genişliği, yüksekliğin üç katını bulur.

Toprak Barajlar: Gerektiğince nemlendirilerek  sıkıştırılmış  killi topraktan yapılmış çok kalın birer setten oluşurlar. Yüksekliğin 100 m  olmasına karşılık, alt kesimin genişliği 800 m’dir.  Bu tür yapılar,  dayanma kayaçları kalın bir alüvyon tabakasıyla  örtülü olan  yöreler için uygundur.  Yeterince killi toprak  bulunmadığında  ya da  yapının boyutları  çok büyük olduğunda,  baraj, çakıllı topraklarla  gerçekleştirilir;  profiline (genellikle ortasına) de ,  geçirimsiz tabakayı  oluşturan killi topraktan  bir perde yerleştirilir;  taş ya da  toprak dolgu oluşur. Bu tür  barajlarda,   sızan suyun  kütle içinde yığılmasını önlemek için,  iyi bir akaçlama sağlamak gerekir.

Hangi türden olursa olsunlar,  sabit barajlara, artık suyun taşmasını  önlemek için bir boşaltma düzeneği eklenmelidir.

Hareketli Barajlar:

Bir ırmak yatağına enine yerleştirilen bu yapıların, gölcük ( baraj gölü) sularının boşaltılma  yollarını  ırmağın debisine uyarlama  olanağı  veren ayarlanabilir  düzeneklerle  donatılmaları  gerekir.

Hareketli bir baraj,  sabit yapılar da  içerir;  Akarsu taban kaplaması; orta ayaklar;  dayanaklar; hareketli metal kapaklar;vb.

Motorların (elektrik, hidrolik, patlamalı)  bulunmasından önce, söz  konusu düzenekler, elle  çalıştırmaya elverişli, küçük bir çok öğeye  ayrılmıştı.  Günümüzdeyse,  dayanma ayaklarının  sayısını en aza indirebilmek için, kapakların  boyutları çok büyütülmüştür.  Kapakların hareketli öğelerini  devreden  çıkarma işlemi, alta  ya da üste  kaydırılarak  ya da  yatay bir eksen çevresinde  döndürülerek  sağlanır.  Alta ya da üste  kaydırma da, genellikle,   toplanan suyun  yüksekliği boyunca bir ya da iki parçalı düz  savak kapakların  gücü azaltmak  amacıyla, savak kapakları ve dayanma  yuvaları arasında,  bir çerçeve ya da palet üstüne yerleştirilmiş rulolar yer alır.

Örnek Barajlarımız:

Keban, Hirfanlı, Sarıyar, Seyhan, Demirköprü, Devegeçidi, Almus, Porsuk II, Tahtaköprü, Ömerli, Gökçekaya